Lokator, reż. Roman Polański, Francja 1976.
Roman Polański: moje życie, reż. Laurent Bouzereau, Wielka Brytania 2011.
1976
Trelkovski (Lokator Strasznej Kamienicy)
Polański reżyseruje film o lokatorze paryskiej kamienicy, który z wolna pogrąża się w obłędzie. Polański wciela się w tę postać: jest Trelkovskim, skromnym urzędnikiem polskiego pochodzenia (z francuskim obywatelstwem), miłym i ugodowym – tak bardzo, że aż traci swą tożsamość. Polański czerpie garściami ze swoich własnych obsesji. Chcę przez to powiedzieć, że Lokator jest filmem, który odsłania dwa niewątpliwe talenty Polańskiego (reżyseria, gra aktorska) i łączy wiele ważnych motywów jego twórczości.
Ot, chociażby:
*motyw osaczenia rozgrywający się częściowo w świecie zewnętrznym (tu: napastliwość mieszkańców kamienicy), częściowo wewnętrznym (pułapka własnego umysłu);
*motyw wrogiej przestrzeni (tu: klaustrofobiczna kamienica, w której każdy odgłos wywołuje reakcję mieszkańców domagających się ciszy; w której podpisuje się petycje przeciw odmieńcom i panuje dziwny zwyczaj podglądania czy też zamyślania się ze wzrokiem utkwionym w cudze okno).
*motyw rozchwianej tożsamości, ukryta, budząca się choroba psychiczna.
Pewnego dnia młody człowiek trafia do kamienicy, szukając mieszkania. Jest niezwykle, ale naturalnie uprzejmy. Godzi się na warunki i jest poruszony informacją, że poprzednia lokatorka – Simone Choul – skoczyła z okna. Konsjerżka mówi o tym z uśmiechem, nikt się tym samobójczym gestem nie przejął. Trelkovski wchodzi w przestrzeń Simone i trochę bez potrzeby (ale póki co dość naturalnie) odwiedza Simone w szpitalu, tuż przed jej śmiercią. Zabandażowana, z otworami na oczy i usta… potwornie krzyczy. I jest to profetyczny krzyk. Trelkovski idzie jej śladem.
Strategia thrillera opiera się na nierozstrzygnięciu przyczyn tego, co stopniowo dzieje się z Trelkovskim. Może to choroba, która ujawniłaby się tak czy inaczej, niezależnie od okoliczności. Może jednak okoliczności ją stymulują. A jeśli tak, to może mniejsza lub większa wina obciąża ludzi z najbliższego kręgu Trelkovskiego. Może to oni go w chorobę wpędzają. Może, gdyby spojrzeć na sytuację oczyma Trelkovskiego, świat się na niego uwziął i nie dał mu szans, choć próbował walczyć o siebie do końca.
Schizofrenia? Obsesja na tle Simone Choul, prowadząca do identyfikacji z nią, do powtórzenia jej straceńczego gestu? Oglądałam Lokatora, wierząc – tak długo, jak się dało – że Trelkovski ma swoją rację. To był dla mnie film o zgubnej empatii.
Bohater usiłuje sprostać oczekiwaniom, zaskarbić sobie aprobatę, nie naruszyć niczyich oczekiwań. Odgaduje potrzeby innych, słucha uważniej niż trzeba (ale gdzie postawić granice?). Bardzo się stara: nie sprawiać kłopotu, nie hałasować, udzielić każdemu wsparcia. Rewelacyjne są sceny wsłuchiwania się w puls mieszkania. Trelkovsky nie zawłaszcza przestrzeni, to ona go w siebie wchłania. On dostraja swój puls do rytmu kamienicy i jej mieszkańców.
Mały przykład. Vis-à-vis kamienicy jest bar. Trelkovski siada na miejscu Simone, barmani mu to uświadamiają. Zamawia kawę i niebieskie Gauloisy, a dostaje czekoladę z bułką i czerwone Marlboro. Przyjmuje to bez słowa. Wie, że dla barmanów jest wcieleniem Simone, podają to, czego ona by sobie życzyła. Następnym razem dostaje identyczny przydział bez zamawiania. Niebieskie gauloisy znikają z horyzontu. Jest wewnętrzny dyskomfort, nie ma buntu. Do czasu, kiedy tłumiony sprzeciw wyrazi się histerią i wybuchem manii prześladowczej.
Przykład-kwintesencja. Teatralna scena budująca finał. Trelkovski od pewnego czasu przebiera się w sukienkę Simone, nakłada perukę i makijaż. Tak wystrojony otwiera nocą okno i zdaje mu się, że świat zawirował. Światła, ludzie, odświętne wyczekiwanie i atmosfera z teatralnego foyer. Oklaski, gdy dojrzą go w oknie. Czekają na występ. Wszyscy, których zna, są zgodnie przeciw niemu. A jemu pozostaje zgrać spektakl. Jeszcze raz spełnić – urojone – oczekiwania, jakie ma wobec niego świat. Zresztą: czy do końca urojone? Czy nam się zdaje, że świat czegoś oczekuje, czy naprawdę istnieje jakiś zacieśniający się krąg sugestii?
Scena – mistrzostwo świata. Lokator pełen jest takich przedziwnych scen, które zapadają w pamięć. Trelkovski obserwujący grę w piłkę (głowę). Ucieczka w ramiona Stelli (Adjani), spóźniona, niemożliwa. Okno toalety, z której obserwują go mieszkańcy – a zwłaszcza scena, w której sam siebie obserwuje. Dziwna, surrealistyczna scena w parku, spotkanie z chłopcem, który zgubił łódkę.
W jedną z postaci wciela się sam Roland Topor. Klimat filmu przypomina aurę jego opowiadań. Co oczywiste, bo Polański pisał scenariusz na podstawie jego powieści – Chimeryczny lokator (1964).
Film pojawił się na ekranach w gorącym czasie spekulacji na temat perypetii życia osobistego reżysera. Reklamowany był hasłem: „No one does it to you like Roman Polanski”. (Nikt nie zrobiłby tego tak dobrze jak Roman Polański).
2011
Roman Polański
Może nie on jeden oddał swe życie pod ogląd mediów, ale mariaż biografii Polańskiego ze sztuką filmową jest szczególny. Zawężam perspektywę do tego jak kino przerabiało biograficzne wątki. Media robiły to z większym hukiem, bezceremonialnie i często w atmosferze skandalu: masakryczna śmierć Sharon Tate (1969), uwiedzenie nieletniej Samanthy Greimer (1977) i trwające do dziś unikanie amerykańskiego wymiaru sprawiedliwości… Do kina życie Polańskiego trafia dwutorowo. Gdy reżyser uprawia archeologię pamięci – i to jest złożony i niejednoznaczny trop, ale wiadomo, że szczególnie silnie eksplodujący w pracy nad Pianistą. I gdy pojawiają się filmy biograficzne lub quasi-biograficzne, w których Polański jest postacią centralną. A ostatnio sporo ich: Polański: ścigany i pożądany (2008), Polański – bez cenzury (2009) i Roman Polański: A Film Memoir (2011). Ostatni tytuł (inny na polskim plakacie) widziałam kilka dni temu.
Zadziwiająco prosta realizacja: rozmowa Laurenta Bouzereau (specjalizującego się w biografiach reżyserów) z Polańskim, który po niefortunnym przybyciu na festiwal filmowy w Szwajcarii (2009) trafił do aresztu, później aresztu domowego. Czeka na werdykt dyplomatycznych rozgrywek, toczących się poza nim, a decydujących o nim (ekstradycja do USA). Panowie się znają, ale najwyraźniej prezentują różny poziom talentu, bo o filmie Bouzereau nic szczególnego powiedzieć się nie da. Wszystko, co w nim dobre, to obecność i szczerość Polańskiego. I chociaż nie mogę miarodajnie odpowiedzieć, ile tu szczerości, to film jest wart seansu.
Skoro nie ma różnych punktów widzenia, polemik i negatywu, to ważne jest to, czy opowieść Polańskiego o sobie samym jest w stanie pokazać człowieka, który o sobie opowiada. Prościej: drugorzędne, choć porządkujące, były dla mnie informacje biograficzne, których film dostarcza. Pierwszoplanowe było słuchanie, śledzenie emocji, wzruszeń, milczenia, autoironicznych żartów.
Polański wyznaje, że najważniejszym filmem jego życia jest Pianista. Gdyby na grobie miano mi postawić jedną jedyną rolkę filmu – mówi – to niech to będzie ten film. Nakręcił lepsze filmy, ale rozumiem ten wybór, gdy przyglądam się emocjom, z jakimi opowiada o swym dzieciństwie. Wzruszenie, gdy mówi o aresztowaniu i śmierci matki, łzy, gdy wspomina powrót ojca, albo gdy opowiada o płaczu ojca, któremu po latach piosenka uruchomiła migawkę z rozstrzelania dzieci w getcie (Romek zdążył uciec). Niesamowicie silna więź z ojcem i taktowne przejście nad jego szybką decyzją ślubu z p.Wandą, która w oczach Romka była zdradą, w oczach Romana Polańskiego jest decyzją poza komentarzem.
Polubiłam Polańskiego po tym filmie. Facet, który sięgał w swym życiu do nieba i do piekła, hołubiono go i szkalowano, miał jakieś nadludzkie pokłady wiary, choć często trafiał na taki punkt, gdy z tego, w co wierzył, nie zostawał kamień na kamieniu. Poza tym: niesamowita kariera! On po prostu, czego się nie tknął, z tego robił coś z klasą. I to pomimo wszelkich kłód, które napotykał pod nogami. Mówi o tym od niechcenia. Ale jak to sobie rozebrać, to przecież drogę do aktorstwa zamknęły mu PRL-owskie czasy, genialny debiut reżyserski (Nóż w wodzie) skrytykowano (fartem dostał nominację do Oscara). Talent i jakaś przekora, każą mu wchodzić oknami tam, gdzie zatrzaskują drzwi. Oczywiście, nie każdy jego film lubię (nie wszystkie znam), ale nawet gdyby kilka uznać za obrazy niekonieczne, to i tak ostanie się kilka rewelacyjnych.
Przypomniałam sobie komentarze prasowe, gdy Polański (niemal incogito) pojawił się na pogrzebie Janusza „Kuby” Morgensterna ubiegłej jesieni. Niespodziewany, ale przecież mimo światowego rozgłosu, jakoś powiązany z ludźmi stąd. Roman Polański: A Film Memoir – to nie jest film zrobiony dla rodaków. Ale czuje się, że jego bohater ma świadomość swoich korzeni. W ogóle: że ceni wszystko, co go ukształtowało.
Tak, wiem, że każda wypowiedź o sobie jest autokreacją – tym bardziej, gdy mówi aktor świadomy kamery. Ale jeśli każda wypowiedź na swój temat może budzić ciekawość lub nieufność, to w tym przypadku – dla mnie – zachodzi opcja pierwsza.
tamaryszkowe pre-teksty 
‚Lokator’ jest jak biała bibuła. Pusty. Nasiąkający otoczeniem. Polański znakomicie zagrał Pana Nikt. Pojawia się jako Nikt i staje się Nią. Widać to i w jego gestach, słowach – nawet w ubiorze. Simone jak Duch opętujący wnika w jego Ciało. Zawładnia nim. Polański pasuje też do tej roli swoją powierzchownością – szarego, małego człowieczka.
W opowieści biograficznej kiedy kamera patrzy na twarz Polańskiego widać jak Jego oczy rozpalają się pod wpływem wspomnień. On niczego nie udaje i niczego nie kreuje. Mówi o swojej drodze. Najciekawsze dla mnie było to, że nie wspomina klęsk tylko za każdym razem cieszy się z Sukcesu. Upada ale poniesienie jest najważniejsze. Zwycięstwo nie rozpamiętywanie klęsk i porażek.
Lokator
Może to jest obsesja Simone Choul, schizofreniczne bycie dwojgiem różnych osób. Ale tym razem oglądałam, sekundując normalności Trelkovskiego. Do końca się nie da, bo stan rozstrojenia narasta. Można jednak przyjąć, że nie tyle T. nie ma osobowości („jest Nikim”), ile jest zbyt podatny na roszczenia innych. I to mi się wydało ciekawe. Bo ja Trelkovskiego rozumiem (i wcale nie wydaje mi się taką ofiarą losu), gdy próbuje uciszyć grubiańskiego kolegę, który u siebie w domu puszcza na cały regulator marsze. I narzuca otoczeniu swoje nawyki i upodobania. Trelkovski nie aprobuje apodyktycznych postaw, nie pojmuje ich, nigdy by się na taki tupet nie zdobył. Ale pozwala, by inni rządzili nim. Poza całą tą chorobową otoczką, jest w tej postaci kwintesencja kruchości, empatii, wrażliwości. Choćby wspomnieć incydent, gdy ujmuje się za lokatorką (matką córki z usztywnioną nogą), którą inni chcą eksmitować. Aż by się chciało powiedzieć: za „dobrym” być nie można. Są takie małe epizody, które mi się szalenie podobają. Np. gdy Trelkovski wita się z pieskiem konsjerżki (wobec pieska też chce być miły) albo taki gest: gdy konsjerżka nie może otworzyć kluczem drzwi, on stoi za nią i wykonuje te same, co ona, ruchy (gest odkluczania), jakby chciał jej pomóc.
Roman Polański: moje życie
Tak, a przy tym: to nie jest takie „amerykańskie” zwycięstwo, bo jednak pozostaje człowiekiem, któremu doliny zdarzają się dość regularnie. Choćby ta historia z autentycznym aresztem poprzedzająca areszt domowy. Emocjonalność rzeczywiście przekonująca. Również wtedy, gdy trzyma emocje na uwięzi. Np. gdy próbuje opowiadać o Sharon albo gdy ze współczuciem odnosi się do historii Samanthy. Na mnie robi wrażenie to, że najsilniejsze (takie „dziecięce”) emocje pojawiają się, gdy opowiada o dzieciństwie. Że to nie są dla niego anegdoty, ale coś prawdziwego, bolesnego. „Niczego nie udaje” – ja jestem gotowa uwierzyć.
Motyw osaczenia i wrogiej przestrzeni… Zastanawiam się, czy ktoś, kto nie miał takich przeżyć jak Polański w dzieciństwie, mógłby równie trafnie oddać taki klimat? Jak w soczewce widać jak bardzo własne demony karmią sztukę artysty.
A u mnie na półce Nóż w wodzie. Może dzisiaj będą na niego dobre wiatry.
Właśnie to jeszcze chciałabym podkreślić, że biografia Polańskiego przenika do kina nie tylko w filmach biograficznych i nie tylko tam, gdzie zachodzi archeologia pamięci (Pianista) ale również w tych dusznych filmach z obsesjami, ze złem ucieleśniającym się tuż obok albo tam, gdzie pojawia się studium osaczenia. Noża… na półce nie mam. A bardzo chętnie bym sięgnęła. Pewnie wcześniej obejrzę (nigdy niewidziany!) Chinatown. :)
Kiedy przeczytałam biografię Polańskiego ,z której dowiedziałam się , że jego matka została zamordowana będąc w ciąży, to zadrżałam. Ta powtarzalność losu, bo przecież żona Sharon Tate też… A od 1977 roku jakby podświadomie los prowokując, zafundował sobie w pewnym sensie życie w getcie a jednocześnie walczył i robił wszystko, żeby z tego getta wyjść. Oglądałam fragment ‚Mojego życia’, minęło prawie 70 lat od tamtych przeżyć, a Polański wciąż się wzrusza opowiadając historię rodziców. Czas leczy rany ? Chyba nie.
Opowiada o tym Polański w „Moje życie”. O swoich obawach kiedy Emmanuelle zaszła w ciążę. Bał się zostać Ojcem. Jakby trauma dzieciństwa i tego co go spotkało w Hollywood nie pozwalała mu myśleć o sobie jako o Ojcu.
Otóż to. Twoja refleksja jest świetną kodą do moich uwag o tym filmie. Jest coś niesamowitego w tym, że ludzie doświadczają strasznych traum, pułapek czy zdrad, a mimo to nie są toksyczni, lecz zdolni „jakoś” przekraczać siebie. To budzi mój podziw. Bo z jednej strony jest tak, że kino Polańskiego czerpie z tego mrocznego potencjału. A z drugiej – on sam potrafi przełamać ograniczenia, które niejednego mogłyby unicestwić. A z trzeciej strony… to wszystko w nim jest, w takich głębokich pokładach, nieusuwalnych. Ciekawe.
Bardzo chętnie zobaczyłabym Lokatora. Aż wstyd się przyznać, że do tej pory zobaczyłam tylko dwa filmy Polańskiego Nóż w wodzie i Autora widmo. Co do filmu biograficznego – kiedy do kin wejdzie któregoś dnia jakiś biopik o Polańskim, będzie to chyba pierwszy biopik, na który pójdę do kina ;) Mało który reżyser miał filmowalne życie.
Katasiu, a Rzeź? Nie skusiłaś się w ostatnim sezonie? Lokator zrobił na mnie ogromne wrażenie i myślę, że sięgnę po kilka tytułów Polańskiego. Dziś obejrzałam Chinatown. Bardzo stylowy, klimat czarnego kryminału a la Raymond Chandler. Z młodym Nicholsonem i Faye Dunaway. Ok, ale w moim prywatnym rankingu nie przebija Lokatora. Zasiadam do oglądania Tess.
Jesienią pisałam do „Archipelagu” (nr 6) o Dziewiątych wrotach (i ich związku z powieścią Dumasa i z Klubem Dumas Artura Perez-Reberte`a). Przyjrzałam się więc, jak ciekawie Polański podchodzi do literatury. Ale jestem pod wrażeniem, gdy podglądam całość jego twórczości, ile w niej literackich kontekstów. Tess jest adaptacją powieści Thomasa Hardy`ego (Tessa d’Urberville).
Nowe dla mnie słowo: biopik. Przygarniam. :) I biopik z Polańskim w roli głównej polecam.
Jestem ciekawa Twoich wrażeń podczas oglądania Tess ( jeżeli to pierwszy raz ?). Ja widziałam Tess lata temu, chyba wkrótce po premierze. Film pamiętam bardzo dobrze. A teraz obejrzałam ‚ Moje życie’. Bardzo się wzruszyłam słuchając Polańskiego opowiadającego o kolejnych wydarzeniach, które łamały mu serce : śmierć kolegi, matki, wojenna bieda, brak ojca. Ale miałam przez moment takie uczucie, że jest w tym jakiś fałsz i nie o to chodzi , że Polański kłamie, tylko nie mówi wszystkiego. Tak jakby jeszcze coś się wydarzyło, coś szczególnego i strasznego, co może być kluczem…Przypomniałam sobie tę refleksję, kiedy pomyślałam o Tess.
Mario, Tess obejrzana. Jestem zaskoczona i pod wrażeniem. Duch Thomasa Hardy`ego unosił się nad obrazem wyraziście. Trochę przewrotnie to stwierdzam, bo pisarza nie znam, ale widziałam kiedyś Więzy miłości, czyli jego sfilmowaną powieść Juda nieznany. I nie wiem, czy ten fatalizm, który ciąży nad bohaterami, to z Hardy`ego czy z Polańskiego jest wzięty. Pewnie z obu. Nastassja Kinski jest tak śliczna, że już nie musi grać.
Zaznajomiona z historią Tess, rozumiem lepiej Twój komentarz. Przeczucie prawdopodobnie trafione. Odniosłam wrażenie, że on reaguje na historie ze swej przeszłości adekwatnie do emocjonalności, którą w swoim czasie je odbierał. Stąd większa otwartość, bezbronność i ból przy relacjonowaniu dzieciństwa. I większy dystans czy rezerwa wobec wydarzeń późniejszych, które nie mniej były dramatyczne, a jednak opowiada je z pewną asekuracją. Na pewno nie mówi najistotniejszego. I oczywiście, to nie jest fałsz.
Przypomniałaś mi tę historię kolegi z dzieciństwa. Z jakim zachwytem o nim mówi: był taki zdolny, tyle się od niego nauczyłem, wszystko potrafił, miał olbrzymi potencjał… Wojna i przypadkowa śmierć. I znów: przecież doświadczył później niejednej śmierci człowieka z potencjałem. A jednak o tej jednej mówi tak, jakby kondensowała w sobie dramat następnych.
Ostatnio u mnie na blogu dodałem zdjęcia Polańskiego z planu Rzeźi.
pozdrawiam
Co znaczy „ostatnio”? To musiało być przed sierpniem chyba. Bo nie dostrzegłam wśród tych jesienno-zimowych. Pozdrawiam